Kausaban sa Klima

Ang Batad Rice Terraces delikado sa huwaw, pagbaha ug landslide nga pipila
sa mga maot nga epekto sa kusaban sa klima (Litraro kuha ni Alan Cajes)

Ang pagkausab o pagkabag-o sa klima o panahon adunay dako nga epekto sa kinabuhi sa tawo, sa iyang katilingban ug sa kinaiyahan (natural environment) sa iyang lugar. Dili man tood kanunay nga maot ang epekto sa pagkausab sa klima, apan ang kasagarang epekto peligroso sa tawo, sa katilingban ug sa kinaiayahan.

Sa dili pa nato tuki-on kung unsa ang buot ipasabot sa kausaban sa klima, atong paundingan ang pipila nga angay natong mahibaw-an mahitungod sa atong kinaiyahan.

Ang kinaiyan adunay mga sistemang ekolohikal (ecological systems). Kining mga sistemang ekolohikal nagkalain-lain, apan silang tanan pareho nga dunay buhi (living) ug dili buhi (non-living) nga mga nilalang nga nagkinahanglan sa usag-usa aron ang sistemang ekolohikal mabusi, magpadayon ug dili madaot.

Usa sa mahinungdanong sistemang ekolohikal mao ang lasang (forest). Ang usa ka lasang daghan ug nagkadaiyang buhi nga mga nilalang, sama sa mga tanom, hayop, langgam (bird), insekto, gagmay nga mga organismo (microorganisms) ug uban pa. Ang lasang daghan usab ug mga dili buhi nga mga nilalang, sama sa yuta, tubig, nahulog nga dahon, naputol nga sanga sa kahoy, ug uban pa.

Ang mga nilalang nga nagpuyo sa lasang adunay lain-laing puy-anan (habitat) ug angayang luna (niche). Pananglit, ang kahoy nga narra motubo sa lasang nga adunay lumad nga mga kahoy, walay dayag o klaro nga epekto sa kalihokan sa tawo, ug walay grabe nga daot sa ekolohiyang mga pamaagi (ecological processes). Motubo usab ang narra sa lasang nga namugna human madaot ang orihinal nga lasang tungod sa tawo (sama sa pag-uma) ug kinaiyahan (sama sa natural nga sunog). 

Makit-an ang narra sa tanang lugar sa Pilipinas, gawas sa lugar nga dunay kahabugon nga sobra sa 8,000 ka tiil. Lahi ang pinuyanan sa narra ug molave tungod kay ang molave motubo lang sa mga lugar nga dili sobra sa 500 ka tiil ang kahabogon.

Ang mga lumad nga kahoy sa atong kalasangan adunay mahinungdanong papel nga gigampan. Sa atong lasang nga tropikal (tropical forest), ang mga  kahoy moabot sa gitas-on nga hangtud 33 ka metros (meters), sama sa atong narra. Ang gidak-on sa iyang puno-an moabot ug duha ka metros. Ang iyang puno-an kasagarang modako hangtud sa pito (7) ka metros ang dayametro tungod sa mga dagkong mga dalid. Ang iyang mga sanga tag-as. Sa bag-o pa ang mga sanga, patoyhakaw kini hangtud nga mobawog, unya moduko o molunang ang mga tumoy nga daw ngilit sa payong.

Ang mga kahoy sa ubos nga lasang (menos 1,000 metros) nga nakasinati ug kusog nga uwan matag tuig (lowland rainforest) kasagaran dagko, tul-lid ug tag-as sama sa narra. Ang ilang mga sanga ug mga dahon nga moabot sa kahabugon nga 20 hangtud 40 metros nagapandong sa adlaw ug nagapahamog sa ulan ug hangin. Sa ngi-ob ug bugnaw nga espasyo ubos sa mga dahon ug ibabaw sa yuta sa lasang, daghan ug nagkalain-laing mga halaman, sama sa mga tanom nga mokatkat, pako, bagon, libon ug mga gagmay nga mga kahoy, ang nanglambo. Ang yuta sa lasang, nga gitabonan sa mga dahong laya ug mga nadogta nga gikan sa halamanan, gi-atbogan sa gagmay nga mga tanom ug hayop (flora ug fauna).

Ang mga kahoy sa taas ug bugnaw nga lasang (montaine rainforest) makaplagan sugod sa elebasyon nga 1,000 metros. Ibabaw sa bugnaw nga lasang, sugod sa elebasyon nga 2,500 metros, makaplagan ang mga kahoy nga kasagaran gitabonan ang ilang mga pungkay sa mga panganod (cloud forest). Kini nga mga lasang kanunay nga basa tungod sa kanunay nga ulan. Tungod niini, nagtipig ang mga lasang ug dagko nga anib sa tubig nga hinayhinay nga modagayday ngadto sa mga tuburan, kasapaan ug kasubaan. Ang mga lasang usab maoy hinungdan sa kaalimuot (humidity) nga moabot sa 70-100 porsento bisan sa panahong ting-init. Sa atong nasod, ang humid nga hangin kasarangan mobugnaw sa matag 1,000 metros nga elebasyon. Kung mas taas ang elebasyon, mas bugnaw ang hangin. Kung mas bugnaw ang hangin, mas kanunay ang pag-uwan. Kung mas kanunay ang pag-uwan, mas kanunay nga modagayday ang tubig sa mga tuburan, kasapaan ug kasubaan. Mahinungdanon kini kay ang atong mga tubig-saluran (watersheds) dili dagko kung ikompara sa tubig-saluran sa mga nasod nga Columbia, Peru, Brazil, Congo, America ug Russia.

Mao gani nga ang mga bagyo nga moagi sa Pilipinas matawag nato nga gasa tungod kay ang uwan nga ilang dala nagapuno sa tubig nga gitipigan sa atong mga tubig-saluran. Ang mga dahon sa atong kalasangan nagapakunhod sa mga kusog nga ulan aron ang tubig masawo sa yuta. Ang atong kalasangan nagasilbi nga taming batok sa kusog nga hangin. Sila nagapugong sa pagdahili sa yuta ug nagatabang sa pagpadayon sa sikulo sa tubig (water cycle). Sila usab nagapugong sa pagbag-o sa klima kay ang gas nga carbon dioxide gigamit sa ilang mga dahon sa phostynthesis o pagkombertir sa silaw sa adlaw ngadto sa enerheyang kemikal. Kining enerheyang kemikal maoy sugnod aron moandar ang natural nga kalihokan sa kahoy, sama sa pagsuyop sa tubig gikan sa yuta aron dad-on ngadto sa mga dahon. Pinaagi sa photosynthesis, ang carbon dioxide suyopon sa mga dahon ug ang sobra nga oxygen buhian ug balik ngadto sa atmospera. Kining girilis nga oxygen apil sa hangin nga atong giginhawa.

Gawas sa lasang, aduna pay laing mga sistemang ekolohikal nga nagatabang sa atong planeta aron makab-ot ang balanseng ekolohiya (ecological balance). Ang ubang sistemang ekolohikal mao ang katubigang tab-ang (freshwater ecosystem), kadagatan (marine ecosystem), kasagbotan (grassland ecosystem, ug uban. Kung dili nato gub-on ang sistemang ekolohikal, posibleng dili nato mausab ang klima sama sa nahitabo karon. Isip pahinumdom, kung wala na o daot na ang atong kalasangan, dyutay na lang ang mosuyop sa carbon dioxide nga usa sa mga gas nga hinungdan sa kausaban sa klima. Kung padayon ang pag rilis nato ug carbon dioxide sa atmospera pinaagi sa pagsunog sa gasolina o diesel ug uban pa para sa atong mga sakyanan ug mga pabrika, padayon ang pagtingob sa carbon dioxide sa atmospera.

Hulagway sa greenhouse gikan sa
3businessideas.blogspot.com

Nganong mausab man ang klima kung matingob ang gas, sama sa carbon dioxide, sa atmospera?

Sa dili pa nato tubagon ang pangutana, kinahanglan natong masabtan ang konsepto nga epekto sa greenhouse (greenhouse effect). Ang epekto sa greenhouse nakuha gikan sa usa ka talamnanan nga gitabunan ug bildo o plastik. Kini nga talamnanan gitawag ug greenhouse. Panahon sa gabii, ang sulod sa greenhouse halos pareho kabugnaw sa hangin sa gawas niini. Inig subang sa adlaw, ang init sa silaw suyupon sa greenhouse. Kini maoy hinungdan nga ang hangin sa sulod sa greenhouse moinit ug dili ma rilis tungod sa atop ug bungbong nga gama sa bildo o plastik. Ang init sa sulod sa greenhouse kinahanglan aron motubo ang mga tanom. Ang greenhouse gigamit aron maprotektahan ug maamoma ang mga tinanom. 

Kung atong ilisan ang greenhouse sa atong planeta, ang pag-init sa hangin ug pagmentenar sa kaiiniton maoy gitawag nga epektong greenhouse. Ang nag pugong sa init nga hangin aron dili moikyas gitawag nga greenhouse gasses.

Ang atong planeta, sama sa usa ka greenhouse, gitabunan sa usa ka habol sa hangin nga gitawag nga atmospera. Ang atmospera dunay pipila ka mga hut-ong sa mga gas, sama sa nitrogen (78.08%), oxygen (20.95%), argon (0.93%), ug ang mga gitawag nga greenhouse gasses sama sa carbon dioxide (0.038%), tubig-alisngaw (1%), methane (0.442%), nitrous oxide (0.078%) ug ozone (0.010%). Ang greenhouse gases maoy nagapugong aron ang ubang init sa silaw sa adlaw dili makaikyas. Kung wala ang mga greenhouse gases, ang kasarangang temperature sa planeta menusan pa ug 30 degrees Celsius. Sa ingon ani ka ubos nga temperatura, ang mga sitemang ekolohikal dili mabuhi. Walay tanom, hayop, ug tawo nga mabuhi.

Ang epektong greenhouse diay maoy hinungdanan nganong posible ang kinabuhi sa yuta. Ug ang mga natural nga greenhouse gasses maoy nagatabang aron mahitabo ang epektong greenhouse. 

Apan nganong mausab man ang klima kung matingob ang greenhouse gas, sama sa carbon dioxide, sa atmospera?

Ang kausaban sa klima nahitabo tungod sa pag-init sa kalibutan (global warming) nga tungod usab sa sobrang epektong greenhouse. Tungod sa mga kalihokan sa katawhan, sama sa paggamit ug sakyanan, kuryente, aerosols, airconditioner, refrigerator, apil na ang pagputol sa mga kakahuyan, pagsunog sa basura, ug polusyon sa hangin, yuta ug tubig, gidugangan sa tawo ang natural greenhouse gases. 

Isip ehemplo, ang carbon dioxide sa atmospera niadtong tuig 2011 miabot sa 392 parts per million (ppm). Kini nga lebel mas taas pa sa pagtaas-kanaog sa konsentrasyon sa carbon dioxide sulod sa mi-aging 650,000 ka mga katuigan nga natali lang sa lebel nga 180-280 ppm.  Ug kay natingob ang gidugangan nga greenhouse gases sa atmospera, nasobrahan ang pagpugong sa init gikan sa adlaw. Tungod niini, mitaas ang temperatura sa atong kalibutan.

Matud sa mga eksperto, ang kasarangang temperatura sa ibabaw sa yuta mitaas ug 1 degree Celsius sa milabay nga siglo ug ang pinakahinugdan mao ang sobrang epektong greenhouse. Sa Pilipinas, ang anomaliya sa temperature sa ibabaw sa yuta sa milabay nga 30 ka tuig natali sa 0.1 - 0.5 degree Celsius matag dekada sa Northern Luzon ug 0.5 - 1.0 degree Celsius matag dekada sa Visayas ug Mindanao.

Ang kausaban sa klima mohatod ug mga peligro sa atong nasod. Apil sa mga peligro mao ang pagtaas sa tubig sa dagat, mas kusog nga mga bagyo, huwaw, baha, pagdahili sa yuta ug uban pa.

Unsay mahimong buhaton aron dili grabe ang risgo nga dala sa pagkausab sa klima? Mao kini ang atong tuki-on sa mosunod nga artikulo. (Sinulat ni Alan S. Cajes)

Main References:

Comiso, Josefino C., et. al. (2014). Changing Philippine Climate, Impacts on Agriculture and Natural Resources.  Quezon City: The University of the Philippines Press.

Intergovernmental Panel on Climate Change. (2014). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Available at http://ipcc.ch/report/ar5/wg2/